Gelofte Dag: VERSOEN & BOU saam vir Vrede

Immigrasie is een van die mees traumatiese ervarings wat mense selde ligtelik kies; dit is dikwels ’n desperate geveg vir oorlewing. Dis ’n sosiale amputasie: jy sny jouself los van familie-begraafplase en erfenis, bure, taal, plaasgrond wat jy self met jou eie hande bewerk het, en herinneringe.

Die Groot Trek was nie ’n romantiese drang na avontuur nie, maar ’n uitstap uit ’n stelsel waarin baie grensboere geglo het daar is geen veiligheid, geen reg, en geen waardige toekoms vir hulle meer in hul tuisland nie—selfs al beteken dit jy stap die donker binneland in.

Die vraag is dus: wat maak ’n mens só desperaat dat die donker binneland beter begin lyk as die bekende Kaap?

Nederlandse wortels: ’n koloniale samelewing gebou rondom ’n Gereformeerde wêreldbeskouing

Die vroegste Europese vestiging aan die Kaap (VOC-era) was nie net ’n ekonomiese projek van imperiale uitbreiding nie; dit het saamgekom met ’n bepaalde Protestant-Reformatoriese kultuurraamwerk—Bybel, verbondstaal, orde, plig, en ’n sterk sin vir “God se voorsienigheid” as interpretasie van geskiedenis. In die VOC-tyd was Gereformeerde identiteit en openbare lewe nou verweef, en die kerkstruktuur is lank deur bande met Nederland en Amsterdam se kerklike beheer gevorm.

Die Franse Hugenote het uit Frankryk gevlug ná die herroeping van die Edik van Nantes (1685), wat Protestante se godsdiensvryheid beëindig het en ’n golf vervolging en ballingskap veroorsaak het. Protestantse vlugtelinge het Europa verlaat om geloofsvryheid te behou. Groot groepe het aan die Kaap in 1688–1689 aangekom en is doelbewus as geskikte setlaars gesien omdat hulle dieselfde Calvinistiese geloof as die Nederlanders gedeel het. Mettertyd is hulle in die Nederlandssprekende Gereformeerde gemeenskap geassimileer.

Hierdie herkoms is belangrik vir die vraag oor die “emosionele rede” van mense wat reeds ’n vlugverhaal in hul kollektiewe geheue dra—“ons het al vir ons geloof gevlug.” Só ’n gemeenskap ontwikkel makliker ’n taal vir uittog uit ballingskap: nie omdat dit maklik is nie, maar omdat hulle reeds ’n keuse moes maak om geloof bo gemak, status, en selfs vaderland te stel.

Volgens Hélène Opperman Lewis was die Groot Trek nie die gevolg van één enkele oorsaak nie, maar ’n eskalasie van ’n oorlewingskrisis: ’n samevloeiing van beleid, ekonomiese verlies, kulturele vernedering, grensgeweld, en ’n groeiende oortuiging dat geregtigheid onder Britse bewind nie vir hulle bedoel was nie.

’n Morele storm uit Londen: John Philip en Andries Stockenström

Philip en Stockenström versinnebeeld twee wêreldbeskouings—twee maniere om na dieselfde grenswerklikheid te kyk—dikwels sonder om die volle kompleksiteit van die ander kant se tasbare probleme regtig te begryp.

John Philip, ’n invloedryke figuur van die London Missionary Society, arriveer in 1819 en ontwikkel tot ’n leidende kritikus van settelaars aan die grens, in die naam van gelykheid en inheemse regte. Die ideaal was goedbedoeld; die toepassing daarvan op ’n ruwe, wettelose grensgebied was egter ’n vlambare kruitvat. Philip se kern-oortuiging was dat wit teenwoordigheid self die grondprobleem vererger—dat selfverdediging deur grensboere moreel verdag bly, selfs wanneer aanvalle en rooftogte plaasvind.

Hiermee bots hy met Andries Stockenström, ’n Kaapse amptenaar wat jare lank die oosgrenskonflik van naby hanteer het. Stockenström se standpunt was prakties en hard: vrede is moontlik, maar net met “streng en gelyke geregtigheid”— Sy benadering was: hang die wit man wat swart mense vermoor; maar vat ook die bendes aan wat roof en moor aan die ander kant. Met ander woorde: nie “een kant is heilig” nie—maar “reg is reg, ongeag velkleur.” Die ironie? Stockenström erken terselfdertyd eerlik dat uitwissing en onreg teenoor Khoikhoi en San plaasgevind het—hy ontken dit nie. Hy sê eintlik: dit sou belaglik én oneerlik wees om te maak asof ons dit nie sien nie. Maar hy weier om die hele grensverhaal tot één skuldige party te reduseer. Hy sien albei kante se gebrokenheid—en dis presies hoekom hy vir baie mense ongewild was.

Philip verwerp dié simmetrie. Volgens hom is die wit bevolking in beginsel verkeerd en die “oplossing” lê nader aan die onttrekking van boere uit die grensgebied, terwyl Engelse sendingstasies en Britse beheer uitgebrei word.

Toe Philip in 1826 na Londen terugkeer en Researches in South Africa publiseer, word die verhaal internasionaal versterk: die Europese vestiging sedert 1652 word breed as nadeel vir “regmatige eienaars” aangebied, en die grensboere word gereeld as hoofskuldiges geteken. Vir boere aan die rand van oorlewing het dit gevoel soos ’n morele veroordeling deur mense wat nie jou omstandighede ken of verstaan nie.

Opperman Lewis wys breedvoerig hoe die Britse wanbeeld van die Boere nie eers in die 1830’s of 1840’s ontstaan het nie, maar reeds vroeër—deur invloedryke reisigers en skrywers—so vasgeskryf is dat dit later soos “feit” begin klink het: ’n karikatuur van die “agterlike” boer wat as moreel verdag, kultureel minderwaardig en intellektueel onontwikkeld uitgebeeld word. Sy wys hoe só ’n verhaalklimaat ’n sosiale lisensie skep vir neerkyk, verontagsaming en beleid wat die grensboer se werklikheid nie ernstig opneem nie—en hoe dit uiteindelik die gevoel voed dat jy nie ’n mede-burger is nie, maar ’n “ondergeskikte” kolonie-mens.

Barrow is vir haar ’n sprekende voorbeeld van hierdie toon: hy beskryf die manlike boere as “ill made, loosely put together, awkward, and inactive” (Barrow, 1801). En wanneer hy hul huishoudelike en geestelike wêreld opsom, skryf hy: “A book of any kind is rarely seen … except the Bible”—’n sin wat gelyktydig ’n waarneming én ’n steek kan wees, omdat dit die Boere se geloof maklik tot ’n teken van onkunde reduseer. Opperman Lewis se punt is dat sulke gesaghebbende Britse beskrywings (en die herhaling daarvan) ’n negatiewe sentiment normaliseer: die Boere word vooraf veroordeel, hul klagtes maklik afgemaak, en hul selfbeeld geknel—’n vernederingslyn wat, volgens haar, later diep psigologiese en politieke nagevolge sou hê.

Slawe-emansipasie as finansiële skok, nie die hoof beginselkwessie nie

’n Populêre verkorting is dat die Trek hoofsaaklik oor slawevrystelling gegaan het. Opperman beklemtoon eerder die kompensasiekrisis as die brandpunt: Britse beloftes oor vergoeding is só gestruktureer dat baie eienaars in die Kaap slegs ’n deel ontvang en vir die res Londen toe sou moes reis—prakties onmoontlik vir die meeste. Baie het slawe met lenings gekoop; die gevolglike verlies het gelei tot wye finansiële skade en soms bankrotskap.

Maar die grootste wond was nie net geld nie. Dit was die gevoel—soos Olive Schreiner dit later sou beskryf—van “koue onverskilligheid” van heersers, en die bewussyn dat die plaaslike bevolking as ’n “ondergeskikte” groep behandel word.

Taal en waardigheid: verengelsing as daaglikse vernedering

Onder Lord Charles Somerset (veral 1814–1826) word verengelsing aggressief ingestel: Engelse onderwysers en Skotse predikante in ’n Nederlandse kerklandskap; Engels as taal van amptelike poste en dokumente; petisies en klagtes in die “taal van die land” wat nie eens erken word nie. Kinders wat nie Engels kan praat nie, word bespot; ouers hou hulle uit skole om hulle teen vernedering te beskerm—en word later uitgekryt as “onopgevoed” en “agterlik”.

Die beslissende drukpunt: die Sesde Grensoorlog (1834–1835)

Die “laaste strooi” word dikwels beskryf as die Sesde Grensoorlog—’n massiewe aanval laat in 1834, met groot Xhosa-maggroepe wat oor die grens beweeg, huise en oeste vernietig en vee wegvoer. Die omvang van verlies ná die oorlog is verstommend: 756 huise verwoes, 58 waens vernietig; en vee-verliese van 5 715 perde, 161 930 skape en bokke, en 114 930 beeste.

Die puin was nie net ekonomies nie—dit was eksistensieel: mense wat “goed af” was, staan skielik met byna niks; kinders wat vir melk huil; gesinne wat afhanklik word van ander se goedgunstigheid.

Wat die verbittering verdiep, is hoe die staat funksioneer tydens en ná die oorlog. Boere word ingeroep (as Britse burgers) en soms voor in kolomme geplaas met eie perde en gewere; ná die veldtog word vee wat teruggevind is nie terugbesorg nie, maar opgeveil om oorlogskoste te delg. Die geweld eindig nie met ’n militêre aanval nie: veediefstal en onveiligheid hou aan. Dan kom ’n nuwe las: die verwagting van verpligte militêre diens in die toekoms—terwyl plase kwesbaar bly, en mans nie hul vroue en kinders alleen en blootgestel wil laat nie.

Die Boere het die Kaap verlaat toe die koste van bly—sonder veiligheid, sonder ekonomiese herstel, sonder kulturele erkenning, en sonder vertroue in geregtigheid—groter geword het as die vrees vir die onbekende binneland.

Van Trek tot Tragedie: Hoekom Bloedrivier?

Toe die Trekkers Natal binnetrek, was dit nie net omdat hulle “grondhonger” was nie—dit was ’n soeke na ’n plek waar hulle vrede kan hê. Maar toe kom 1838—en die donker draai van die storie:

Retief se moord: Piet Retief en sy geselskap is op 6 Februarie 1838 by uMgungundlovu vermoor op bevel van koning Dingane.

Weenen/Bloukrans: Kort daarna volg die aanvalle op Voortrekkerlaers by Bloukrans en omgewing (Februarie 1838). Bronne gee uiteenlopende syfers, maar dit is van die bloedigste oomblikke van die Trek: ongeveer 282 Voortrekkers en omtrent 250 bediendes. Dis hoekom die naam Weenen gekies is: die plek van trane waar mense onthou hoe dit voel om alles te verloor.

Bloedrivier: Op 16 Desember 1838 vind die Slag van Bloedrivier (Ncome) plaas as 'n reaksie en laaste opstand teen Dingaan. Omtrent 10 000–20 000 Zulu-krygers val aan; die Voortrekkers was omtrent 470 en het met vuurkrag en laer-taktiek staande gebly; die geveg was teen die middag verby. Dis nie moeilik om te verstaan hoekom hulle dit beleef het as: “dis óf redding, óf uitwissing.”

Hoekom ’n gelofte? Hoekom bid mense ná soveel verlies?

Vir die boere-trekkers was geloof nie ’n bykomstigheid nie—dit was die ruggraat en kern van hul bestaan. As jou wêreldbeskouing Calvinisties is, dink jy in kategorieë soos: Voorsienigheid, Verbond, Dankbaarheid, Gelofte. Dis nie “God as noodnommer” nie—dit is God as Koning oor alles.

In die Bybel sien jy dit gereeld: wanneer mense by ’n afgrond staan, maak hulle geloftes—nie om God te koop nie, maar om hulleself te bind aan gehoorsaamheid en dankbaarheid (Pred. 5:4–5; Gen. 28; 1 Sam. 1).

Volgens Alana Bailey se akademiese studie oor die Gelofte het die diens waarin die Gelofte afgelê is, só verloop:

• Hulle het eers Psalm 38:12–16 gesing.
• Cilliers het toe Rigters 6:1–24 gelees (Gideon en sy klein “keurbende” teen ’n oormag).
• Hy het ook verwys na Jefta se gelofte in Rigters 11:30–40.
• Daarna is weer uit Psalm 38 gesing (Bailey noem v. 12 en 21) en ook Psalm 134.

’n Mens kan nie anders nie: as jy hierdie geskiedenis lees, voel dit soms asof die geskiedenis vandag weer eggo. Daarom die moeite om te verstaan watter agtergrond hierdie belofte voorafgegaan het.

Cilliers se skrifgedeelte oor Gideon is betekenisvol:

Die Israeliete het gedoen wat verkeerd is in die oë van die Here, en Hy het hulle sewe jaar lank oorgegee in die mag van die Midianiete. Hulle het die Israeliete hard behandel, en daarom het hulle langs die bergstroompies, in grotte en in ander ontoeganklike plekke gaan bly. Wanneer die Israeliete iets gesaai het, het die Midianiete teen hulle opgetrek saam met die Amalekiete en ander mense uit die ooste. Dan slaan die Midianiete kamp op en vernietig die opbrengs van die land selfs tot by Gasa se wêreld. Hulle het nie 'n dier in Israel lewend agtergelaat nie, nie 'n skaap of 'n bees of 'n donkie nie. Die Midianiete het met hulle veetroppe gekom en kom tent opslaan. Hulle was so baie soos sprinkane: hulle en hulle kamele kon nie getel word nie. Hulle het die land kaalgestroop. Hulle het die Israeliete arm laat word, en toe het die Israeliete tot die Here geroep om hulp.  Rigters 6:1-6 

Jefta het 'n gelofte teenoor die Here afgelê en gesê: “As U die Ammoniete vandag heeltemal oorgee in my mag, sal dié een wat my uit my huis uit tegemoet kom wanneer ek behoue terugkom van die Ammoniete af, aan die Here behoort: ek sal hom as brandoffer offer.” Rigters 11:30-31 

Opperman Lewis se hoofdoel met die boek en die sosio-emosionele-geskiedenis-beeld is dat vernedering en skaamte ’n psigo-sosiale siklus vorm van sosiale pyn, wat selfbewussyn en selfbeheer knou, wat dan oorspoel in aggresie—en dan gebeur die tragiese omkering dat die eens-vernederde later self die een word wat ander verneder; só word trauma en vernedering onbewustelik as “missie” na die volgende geslag oorgedra, totdat dit ’n mitologie, ’n entitlement-ideologie of ’n wraaklogika word wat weer nuwe geweld regverdig.

Die hoop, sê sy, lê juis dáár waar een geslag die moed kry om die erfenis te “vat,” dit in ’n eerlike verhaal te vertaal, die verlies te betreur, en ’n herstel-toekoms oop te maak—en dis presies waar nederigheid die siklus breek: nederigheid is nie selfhaat nie; dit is waarheid sonder maskers, ’n bereidheid om pyn in die oë te kyk en dit reg te verwoord sonder om dit as lisensie vir wreedheid te gebruik, om skuld te erken waar jy self skade doen, en om jou identiteit nie uit vernedering of superioriteit te bou nie, maar uit genade. Met ander woorde: skaamte sê “ek moet terugslaan om weer iemand te wees”; nederigheid sê “ek kan buig, rou, bely, en vergewe—en juis so word ek vry,” want Christus breek die ketting nie deur groter mag nie, maar deur die kruis: Hy absorbeer vernedering sonder om dit terug te betaal, en skep ’n nuwe soort mens—een wat kan onthou sonder om te haat, en kan herstel sonder om te wreek.

• Dit is tyd dat ons weer die Here aanroep en ons te bekeer!
• Dit is tyd om die siklus te breek! (Deernisvolle luister gesprekke) Wie hande vat kan nie vingers wys nie.
• Dit is tyd om 'n nuwe tipe gelofte te vier - NAGMAAL as 'n bevrydingsmaal in Christus Jesus waar ons 'n nuwe laer trek, broodbreek, vergewe, bevry en geestelike familie Agapé gemeenskap vier!
• Dit is tyd om self verantwoordelikheid te neem vir ons dorpe en gemeenskappe, en die OPLOSSING te Leef.

Helene Opperman Lewis, H. (n.d.) Apartheid: Britain’s Bastard Child. Kindle edn., pp. 72–81.